У сілу хваробы, дасягненні пэўнага ўзросту або псіхічнага засмучэння чалавек можа згубіць магчымасць разумець значэнне сваіх дзеянняў. У такі момант свайго жыцця або на працягу яго чалавек перастае кіраваць сваімі дзеяннямі і адпаведна можа быць прызнаны недзеяздольным.
Справы аб прызнанні грамадзяніна недзеяздольным з'яўляюцца важнай гарантыяй судовай абароны грамадзянскіх правоў. Па дадзенай катэгорыі спраў суды ўсебакова, поўна і аб'ектыўна высвятляюць наяўнасць абставінаў, якія паслужылі падставай для заявы такога патрабавання. Пры гэтым, грамадзянін, які пакутуе псіхічным засмучэннем, якое не пазбаўляе яго здольнасці разумець значэнне сваіх дзеянняў або кіраваць імі, не можа быць прызнаны недзеяздольным.
Згодна з ч. 1 арт. 29 Грамадзянскага кодэкса Рэспублікі Беларусь грамадзянін, які з прычыны псіхічнага засмучэння (душэўнай хваробы або прыдуркаватасці) не можа разумець значэння сваіх дзеянняў або кіраваць імі, можа быць прызнаны судом недзеяздольным у парадку, устаноўленым грамадзянскім працэсуальным заканадаўствам. Над ім устанаўліваецца апека.
У адпаведнасці з ч. 2 арт. 373 Грамадзянскага працэсуальнага кодэкса Рэспублікі Беларусь (далей – ГПК) справа аб прызнанні грамадзяніна недзеяздольным з прычыны душэўнай хваробы або слабога розуму можа быць распачатая па заяве членаў яго сям'і, а ў выпадку іх адсутнасці – па заяве блізкіх сваякоў, пракурора, органа апекі і папячыцельства, псіхіятрычнай (псіханеўралагічнай) арганізацыі аховы здароўя. Заява аб прызнанні грамадзяніна недзеяздольным падаецца ў суд па месцы жыхарства дадзенага грамадзяніна, а калі гэта асоба змешчана ў псіхіятрычную (псіханеўралагічную) арганізацыю аховы здароўя, - па месцы знаходжання псіхіятрычнай (псіханеўралагічнай) арганізацыі аховы здароўя.
Згодна з п.8 пастановы Пленума Вярхоўнага Суда Рэспублікі Беларусь ад 16.12.2004 № 13 «Аб практыцы разгляду судамі спраў аб прызнанні грамадзяніна абмежавана дзеяздольным або недзеяздольным, а таксама аб прызнанні грамадзяніна дзеяздольным альбо аб адмене абмежавання дзеяздольнасці» права звароту ў суд з заявай прадастаўлена ў роўнай меры ўсім названым у ч. 2 арт. 373 ГПК асобам, за выключэннем блізкіх сваякоў, якія могуць звярнуцца ў суд з заявай аб прызнанні грамадзяніна недзеяздольным толькі пры адсутнасці членаў сям'і ў гэтага грамадзяніна. Таксама неабходна адзначыць, што кола асоб, якія валодаюць правам на прад'яўлення патрабаванняў аб прызнанні грамадзяніна недзеяздольным, з'яўляецца вычарпальным, і пры звароце ў суд асоб, не ўказаных у ч. 2 арт. 373 ГПК суддзя адмаўляе ў распачынанні справы, а ў выпадку выяўлення дадзенай абставіны падчас судовага разбору спыняе вытворчасць па справе.
Заява аб прызнанні грамадзяніна недзеяздольным павінна змяшчаць указанне на абставіны, якія сведчаць аб псіхічным засмучэнні, з прычыны якіх асоба не можа разумець значэнне сваіх дзеянняў або кіраваць імі.
Суддзя ў парадку падрыхтоўкі справы да судовага разбору пры наяўнасці дастатковых дадзеных аб душэўнай хваробы або прыдуркаватасці грамадзяніна прызначае ў абавязковым парадку для вызначэння яго псіхічнага стану судова-псіхіятрычную экспертызу.
Справу аб прызнанні грамадзяніна недзеяздольным суд разглядае з абавязковым удзелам пракурора і прадстаўніка органа апекі і папячыцельства, які дае заключэнне па справе.
За 7 месяцаў 2019 года супрацоўнікі пракуратуры Смалявіцкага раёна прынялі ўдзел у 7 грамадзянскіх справах аб прызнанні грамадзяніна недзеяздольным, з якіх: задаволена – 5, спынена – 2 (у сувязі са смерцю асобы, у дачыненні да якой ставілася пытанне аб прызнанні недзеяздольным).
Рашэнне суда, якім грамадзянін прызнаны недзеяздольным, павінна быць матываваным у сілу арт. 375 ГПК. Прызнаўшы грамадзяніна недзеяздольным, суд на працягу трох дзён пасля ўступлення рашэння ў законную сілу паведамляе аб гэтым орган апекі і папячыцельства, накіраваўшы копію рашэння па месцы жыхарства дадзенай асобы для ўстанаўлення над ім апекі.
Памочнік пракурора
Смалявіцкага раёна
юрыст 1 класа Віннічэнка Д.А.
